कुसुम झाड आणि फुलाची माहिती | Kusum Tree and Flower Information Marathi
7) कुसुम
१. वैज्ञानिक वर्गीकरण
|
वर्ग (Category) |
तपशील (Details) |
|
राज्य (Kingdom) |
Plantae |
|
विभाग (Division) |
Magnoliophyta (Flowering plants) |
|
वर्ग (Class) |
Magnoliopsida (Dicotyledons) |
|
गण (Order) |
Sapindales |
|
कुल (Family) |
Sapindaceae |
|
वंश (Genus) |
Schleichera |
|
प्रजाती (Species) |
Schleichera oleosa (Lour.) Merr. |
|
सामान्य नावे |
Kusum Tree, Lac Tree, Koosum, Kosum |
|
हिंदी नाव |
कुसुम, कोसम |
|
संस्कृत नाव |
कोषाम्र, कुसुम वृक्ष |
Kusum Flower Benefits | कुसुम फुलाचे औषधी गुणधर्म
२. वनस्पतीचे वर्णन
कुसुम ही मध्यम ते मोठ्या आकाराचा
पानझडी वृक्ष आहे. याची उंची साधारणपणे २० ते २५ मीटर पर्यंत वाढू शकते. खोड मजबूत, करडा व खरबरीत साल
असलेला असतो. पाने संयुक्त असून ३ ते ५ पर्णिका असतात. पर्णिका जाड, गुळगुळीत, अंडाकृती व चमकदार हिरव्या रंगाच्या
असतात. पाने कोवळी असताना लालसर दिसतात, त्यामुळे कुसुम झाड
फुलोऱ्याच्या काळात अत्यंत आकर्षक दिसते. फुले लहान, पिवळसर-हिरव्या
रंगाची आणि गुच्छांमध्ये येतात. फुलोरा मुख्यतः फेब्रुवारी ते एप्रिल महिन्यात
दिसतो. फळ अंडाकृती, थोडे मोठे व हिरवट तपकिरी रंगाचे असते.
त्यात १ ते ३ बिया असतात.
Kusum Flower Scientific Name | कुसुम फुलाचे उपयोग
३. आढळ व परिसंस्था
कुसुम वृक्ष भारतभर उष्ण आणि
उपोष्ण कटिबंधात आढळतो.
मुख्यतः मध्य भारत, विदर्भ, छत्तीसगड, झारखंड, बिहार,
ओडिशा, राजस्थान, उत्तर
प्रदेश आणि महाराष्ट्रातील काही भागांमध्ये याचे मोठ्या प्रमाणावर अस्तित्व आहे. ही
वनस्पती कोरड्या व मध्यम पर्जन्यमान असलेल्या भागात जास्त प्रमाणत आढळते. कुसुम ही
वनस्पती वनक्षेत्र, माळरान,
डोंगर उतार आणि जंगलाच्या कडेला आढळते. कुसुम वृक्षाची मुळे खोल
जातात, त्यामुळे हा वृक्ष दुष्काळप्रवण प्रदेशातही तग धरतो.
४. औषधी उपयोग
कुसुम वृक्षाचे प्रत्येक अंग काही ना काही औषधी
गुणांनी संपन्न आहे.
मुख्य औषधी उपयोग:
· बियांचे
तेल: त्वचारोग, संधिवात आणि वेदना कमी करण्यासाठी वापरले जाते. डोक्यावर
लावल्यास केसांची वाढ सुधारते आणि कोंडा कमी होतो.
· साल: काढा
करून ज्वर, अतिसार, आणि कृमी विकारांवर
औषध म्हणून वापरतात.
· पाने:
पचन सुधारक, जंतुनाशक आणि रक्तशुद्धीकरक म्हणून ओळखली जातात.
· फळ: हलका
रेचक (mild
purgative) म्हणून उपयोगी.
५. सामाजिक व सांस्कृतिक महत्त्व
कुसुम हे वनस्पती भारतीय संस्कृतीत पवित्र मानली जाते.
काही ग्रामीण व आदिवासी समाजात ह्याच्या सावलीत बसून देवपूजा किंवा ग्रामदेवतेची
अर्चा केली जाते.आदिवासी समाजातील स्त्रिया कुसुम बियांचे तेल पारंपरिक सौंदर्य
प्रसाधन म्हणून वापरतात.
कुसुम फुलाची माहिती | Kusum Flower Information in Marathi
६. पर्यावरणीय महत्त्व
कुसुम वृक्ष पर्यावरणाच्या दृष्टीने अत्यंत उपयुक्त
आहे:
- याची पाने आणि फुले मधमाश्या, पक्षी आणि कीटकांसाठी अन्नस्रोत असतात.
- वृक्षाची खोल मुळे मातीची धूप रोखतात आणि जलसाठा
टिकवतात.
- हा वृक्ष कार्बन शोषक (Carbon
Sequester) म्हणूनही काम करतो, म्हणजेच
वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड शोषून हवामान बदल कमी करण्यास मदत करतो.
- यामुळे हा वृक्ष वनसंवर्धन आणि मृदा संरक्षण
योजनांमध्ये महत्त्वाचा घटक मानला जातो.
७. आर्थिक महत्त्व
कुसुम वृक्षाचे आर्थिक मूल्य
अत्यंत मोठे आहे. हा वृक्ष “लॅक कीटक पालनासाठी (Lac Insect Cultivation)” सर्वाधिक वापरला
जातो.
लॅक उत्पादन: कुसुम झाडावर Laccifer lacca नावाचे कीटक वाढवले
जातात. हे कीटक झाडाच्या फांद्यांवर राहून “लॅक राळ (Lac Resin)” तयार करतात. ही राळ
लॅक बांगड्या, व्हर्निश, सीलिंग वॅक्स,
आणि पॉलिश उद्योगात वापरली जाते.
कुसुम बियांचे
तेल (Kusum
Oil): हे एक नैसर्गिक, शुद्ध, नॉन-एडिबल तेल आहे जे साबण, सौंदर्यप्रसाधने,
औषधे आणि बायोडिझेल बनवण्यासाठी वापरले जाते.
लाकूड: मजबूत
आणि टिकाऊ असल्याने बांधकाम व फर्निचरसाठी वापरले जाते.
चारा: पाने
जनावरांसाठी पौष्टिक चारा म्हणून उपयुक्त आहेत.
कुसुम फुलाचे महत्त्व | Kusum Tree Information in Marathi | कुसुम झाडाची माहिती | Kusum Tree Uses in Marathi
८. संवर्धन
कुसुम वृक्षाची नैसर्गिक वाढ हळू
असते. वनतोड, औद्योगिक मागणी आणि जमिनीच्या बदलामुळे याची संख्या काही
भागात घटत आहे.
संवर्धनासाठी पुढील उपाय महत्त्वाचे आहेत —
- औषधी बागांमध्ये आणि शाळा–महाविद्यालयांच्या परिसरात
कुसुम वृक्षांची लागवड.
- बीजांद्वारे आणि रोपांद्वारे नियोजनबद्ध लागवड.
- स्थानिक आदिवासींना प्रशिक्षण देऊन या वृक्षावर आधारित व्यवसाय वाढवणे.
