Nisrudi Fulachi Mahiti Marathi | Nisurdi Flower Information in Marathi | निसुर्डी फुलाची माहिती
3) निसुर्डी
१. वैज्ञानिक वर्गीकरण
|
वर्गीकरण |
माहिती |
|
साम्राज्य (Kingdom) |
Plantae |
|
विभाग (Division) |
Angiosperms (फुलझाडे) |
|
वर्ग (Class) |
Dicotyledons |
|
गण (Order) |
Asterales |
|
कुल (Family) |
Asteraceae (सूर्यफूल कुल) |
|
वंश (Genus) |
Tridax |
|
प्रजाती (Species) |
Tridax procumbens |
|
सामान्य नावे |
निसुर्डी, कोटपटल, कोटपातळ,
Coat Button (English) |
|
आढळ क्षेत्र |
भारत, श्रीलंका, नेपाळ,
उष्णकटिबंधीय आशिया |
२. वनस्पती वर्णन
निसुर्डी ही एक लहान, जमिनीजवळ वाढणारी औषधी
वनस्पती (Herbaceous Plant) आहे. तिची उंची साधारणतः २० ते
५० सेंमी पर्यंत असते. पाने अंडाकृती, थोडी दातेरी आणि कोवळ्या
केसांनी आच्छादित असतात. फुले लहान, पांढऱ्या पाकळ्यांच्या
आणि पिवळ्या केंद्रकाच्या असतात. त्यामुळे ती सूर्यफूलाच्या लहान जातीसारखी दिसते.
फुलोरा capitulum प्रकारचा असतो — म्हणजे
एकाच देठावर अनेक सूक्ष्म फुले असतात. निसुर्डी वर्षभर फुलते, परंतु पावसाळा आणि शरद ऋतूत तिची वाढ सर्वाधिक होते. वारा आणि कीटक
यांच्या मदतीने परागसंवहन होते, आणि तिची बियाणे लहान केसाळ
पंखासारखी असल्यामुळे वाऱ्याने दूरवर पसरतात.
निसुर्डी फुलाचे महत्त्व | निसुर्डी फुलाचा उपयोग
३. आढळ
निसुर्डी भारतात सर्वत्र आढळते रस्त्याच्या
कडेला, शेताच्या बांधावर, गवताळ मैदानात आणि उघड्या वाळवंटी
भागात देखील निसुर्डी मोठ्या प्रमाणात आढळते. निसुर्डी ही जलद वाढणारी वनस्पती आहे. म्हणूनच तीला “Survivor Plant” असे म्हणतात. ती कमी
सुपीक मातीमध्येही वाढू शकते. ही वनस्पती महाराष्ट्र, कर्नाटक,
गुजरात, आंध्र प्रदेश, उत्तर
भारतातील मैदानं आणि नेपाळपर्यंत आढळते. निसुर्डी हे वन्य परंतु पर्यावरण
पुनरुज्जीवनात मदत करणारा वनस्पती प्रकार आहे.
४. औषधी उपयोग
निसुर्डी ही भारतातील आयुर्वेदिक
प्रणालीतील अत्यंत महत्त्वाची वनस्पती आहे. या वनस्पतीच्या सर्व अंगांचा उपयोग औषध
निर्मिती मध्ये होतो.
मुख्य औषधी गुणधर्म:
1. प्रतिजैविक
(Antiseptic):
जखमांवर निसुर्डीचा रस थेट लावल्यास रक्तस्त्राव थांबतो आणि संसर्ग
कमी होतो.
2. रक्तशुद्धीकारक:
निसुर्डीचा काढा रक्तातील अपद्रव्ये कमी करतो.
3. प्रतिज्वर
(Antipyretic):
ताप, सर्दी, खोकला यावर
पारंपरिक औषध म्हणून वापर.
4. प्रतिकारशक्ती
वाढवणारी: काही संशोधनात तिच्यात flavonoids, alkaloids, carotenoids, आणि
antioxidants मोठ्या प्रमाणात आढळले आहेत.
5. त्वचारोग
उपचार: निसुर्डीच्या रसाने फोड, जखमा, आणि किडे
चावल्यावर निर्माण होणारी जळजळ कमी होते.
Dronapushpi Information in Marathi | Leucas aspera in Marathi | निसुर्डी वनस्पतीचे औषधी गुणधर्म
५. सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
निसुर्डी हे रानफूल जरी असले तरी
ग्रामीण भागात त्याला आरोग्याचे प्रतीक मानले जाते. गावातील वैद्य आणि दाई
स्त्रिया तिचा वापर प्रसूतीनंतरच्या औषधांमध्ये आणि जखमांच्या उपचारासाठी करतात.
या वनस्पतीच्या पांढऱ्या पाकळ्या शांततेचे आणि समृद्धीचे प्रतीक मानल्या जातात.
६. पर्यावरणीय महत्त्व
निसुर्डीची पर्यावरणीय भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे.
1. मृदा धूप
रोखते: तिची मुळे जमिनीला घट्ट पकडतात, ज्यामुळे पावसाच्या पाण्याने माती
वाहून जाणे टळते.
2.परागसंवहन:
फुलांमुळे मधमाशा, फुलपाखरे आणि लहान कीटक आकर्षित होतात. त्यामुळे आसपासच्या
शेती क्षेत्रात परागसंवहन सुधारते.
3.नायट्रोजन
स्थिरीकरण: निसुर्डी जमिनीतील सूक्ष्मजंतूंशी सहजीवनात राहून नायट्रोजन स्थिर
ठेवण्यास मदत करते.
4.कार्बन शोषण:
इतर रानफुलांप्रमाणेच ती वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड शोषून ऑक्सिजन उत्सर्जन
करते.
७. आर्थिक उपयोगिता
निसुर्डीचे औषधी मूल्य लक्षात घेऊन
अनेक हर्बल औषध कंपन्या तिच्या अर्काचा वापर करतात. तिच्या पानांपासून तयार होणारा
अर्क (extract) त्वचेसंबंधित औषधांमध्ये आणि नैसर्गिक जंतुनाशक स्प्रेमध्ये वापरला जातो.
· ग्रामीण भागातील स्वयंसेवी संस्था निसुर्डीपासून हर्बल
साबण, मलम, आणि त्वचा संरक्षण तेल तयार करतात.
· निसुर्डीच्या अर्काची निर्यात भारतातून इतर आशियाई
देशांत केली जाते.
· पशुपालनात काही ठिकाणी ती गवत मिश्रणात वापरली जाते
कारण ती काही प्रथिन घटकांनी समृद्ध असते.
अशा प्रकारे ही वनस्पती ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला आणि
औषधी उद्योगाला हातभार लावते.
९. संवर्धन
निसुर्डी ही जरी सर्वत्र आढळणारी
वनस्पती असली तरी शहरीकरण, तणनाशकांचा वापर आणि रस्ते बांधणीमुळे तिच्या नैसर्गिक अधिवासात
घट दिसते. या वनस्पतीचे संवर्धन करणे
महत्त्वाचे आहे कारण:
1. ती
जैवविविधतेचा एक घटक आहे.
2. औषधीदृष्ट्या
महत्त्वाची असल्यामुळे तिच्या प्रजाती टिकवणे आवश्यक आहे.
3. तिच्या
मदतीने नैसर्गिक गवताळ परिसंस्था टिकवता येतात.
संवर्धनासाठी ग्रामीण शाळा, पर्यावरण गट,
आणि ग्रामपंचायतींनी निसुर्डीची बीज बँक तयार करणे आवश्यक आहे. तसेच
रस्त्याच्या कडेला आणि रिकाम्या शेतजमिनीत निसर्ग उद्यानांमध्ये तिचा समावेश करणे
उपयुक्त ठरेल.
******
